Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ұзақ уақыт өтпей ШҰАР Жазушылар одағының шақыртуымен Қазақстан Жазушылар одағының сол тұстағы бірінші орынбасары, жазушы Төлен Әбдіков бастаған делегация Үрімжіге келе қалды. Сол жолы Қазақстаннан келген делегация мүшелерімен, оның ішінде әйгілі жазушы Оралхан Бөкеймен шүйіркелесу бақытына ие болғанымды мен әлі күнге дейін мақтаныш көремін.
Егер «Атау керені» Шыңғыс Айтматов жазған болса...
Қазақстаннан келген жазушылар делегациясын ШҰАР Жазушылар одағы төрағасының күнделікті істерге жауапты орынбасары, Қытайдың әйгілі сыншысы Цин Байжун қабылдап, жиынды сөз сөйлеп ашты. Мен сонда Цин Байжунның сөйлеген сөзін қазақшаға аударған аудармашының міндетін атқарған едім. Делегацияны қарсы алу рәсімінен кейін түскі қонақасын біздің «Шұғыла» журналының ұжымы беретін болып, қонақтарды мейрамханаға жеткізу журнал қызметкерлеріне міндеттелді. Мен Оралхан Бөкейді бастап баруды өз жауапкершілігіме алдым. Өйткені, өзім сырттай құрмет тұтып, талантына табынып жүретін жазушымен жас жағынан шамалас екенімді, әрі бір атадан тарайтын қандастығымды бұрынырақ біліп алғанмын. Одан да маңыздысы - оңашада бірер ауыз тіл қатысып, танысып, жазушының қолымдағы «Ауыл әңгімелеріне» қолтаңба жаздырып алайын деген ішкі есебім де бар еді.
Біз лифтінің босауын тосып, сәл шеткерірек шығып шүйіркелесе қалдық. Жанымызда өзбек ұлтының әйгілі жазушысы Шүкір Ялхун, қазақшаны қай-қай қазақтан осал сөйлемейтін, Қытайдағы О.Айтан бастаған қазақ қаламгерлерінің қыруар шығармалары мен Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың да кітаптарын ұйғыршаға аударған, ұйғырдың талантты ақыны Оспанжан Сауыт, қазақшаны толық түсінетін ұйғыр сыншысы Мәмет Полат, «Қырғыз әдебиеті» журналының редакторы Сүлеймен Омар деген азамат пен руы Қаратай, Оралханға туыстық жақындығы бар Тұрар деген радионың тілшісі болып істейтін бір келіншек бар еді.
- Мен - өз ағаң боламын, - деп әзілдей сөз бастаған Шүкір ағай өзін таныстырған еді. Оралхан жымың етіп, қою қара шашын салалы саусақтарымен артына бір қайырып тастап:
- О, бәрекелді, «өзбек - өз ағам» екенсіз ғой, қал-жағдайыңыз жақсы ма, аға? Сақалыңызды аз-аздап қырау шалғаны болмаса, өң-шырайыңыздың нұры таймапты! - деді.
Шүкір аға қазақшаны өте жатық сөйлеуші еді:
- Қайдағы өң-шырай дейсің, бауырым, жер орта кезеңінен асып, сайды құлдап бара жатқан жолаушымыз. Мына Сәли, Оспанжандармен бір аулада тұрамын. Осылардан өздеріңнің келді деген дақпырттарыңды естіп «жақсыны көрмекке» деп келгенім ғой. Жақсы сөйледіңдер, қазақша айтқанда, бәріңнің сөйлеген сөздерің «қышыған жеріме тиіп» бір жасап қалдым, қарағым! Мына қазекемдердің (мені ымдап) де иықтарынан бір көтеріп тастағандай болдыңдар, рақмет! – деп қысқа қайырды. Оспанжан да қазақша сыдыртып жатыр. Лифтіге кіре бере мен қысқаша таныстық бердім де сөз ләмімді бұрып «Атау керені» мақтай бастадым. «Атау керені» Оспанжан да екі мәрте оқыған екен. Ол да менің сөзімді қостай жөнелген еді. Оралхан басын кегжите бір сілкіп тастап, еріндерін сәл шүршите жымиып:
- «Атау кере» Оралхан жазғаны үшін ғана «Атау кере» ғана делініп жүр ғой. Егер «Атау керені» Шыңғыс Айтматов жазған болса, әлдеқашан Нобель сыйлығын иеленген болар еді! - деді де Сүлейменге қарап: - Құлағыңа алтын сырға, туысқаным, - деп жымиып қойды.
Сол жолы да содан кейінгі кездесуімде де бір байқағаным, Оралханның ойлана қалғанда немесе сөйлер алдында басын кегжите, шашын артына қарай бір сілкіп тастап, еріндерін сәл шүршите қоятын әдеті бар екен.
Лифтіден шыға бере көпке қосылдық та, біздің арамыздағы сөз үзіліп қалды. Бірақ Оралханның «Егер, «Атау керені» Шыңғыс Айтматов жазған болса...» деген бір ауыз сөзі күні бүгінге дейін құлағымның түбінде бәз-баяғысындай жаңғырады да тұрады. Сол сөздің астарында қаншалықты күрделі қоғамдық болмыс, қаншалықты адамдардың мінез-құлқы, характері жатқанын оқырман қауым терең сезінетін шығар.
Жайылған дастарқанға қатты риза болды
«Шұғыла» жайған түскі дастарқан басында да Оралхан ерекше шабытпен ағынан ақтарыла сөйлеп отырды. Әдетте сырт көзге тәкаппарлау көрінгенімен, жайшылықта қарапайым, қалжыңбас азамат екен. Ондағы сөйлеген сөзінің басты мазмұны біз секілді шетелдегі қазақтардың тағдыр-талайы, тарихы, болашағы жайында болғаны әлі есімде. Маған қолтаңбасын дастарқан басында жазып берді. Өкініштісі, кейін «Ауыл әңгімелері» өз үйімнен қолды болып кетті. Ал «Атау кере» мені белсенділігіммен әуе толқынына шығарылды.
Қытайдың шетелден барған әр қандай делегацияның жүріп-тұруын, қимыл қозғалысын алдын ала жоспарлап, уақыт кестесіне түсіріп қоятын тәртібі болады. Төлен Әбдіков бастап барған сол жолғы делегацияның күнделікті қимыл-әрекеті де солай орналастырылғандықтан, оларды бәріміздің отбасымызға дәмге шақырудың орайы келмеді. Сол тұстағы бір қазақ басшы ағамыздың айтқан ақылы бойынша, менің ғана делегацияға «Кунлун» қонақ үйінде дәм татыру құрметіне ие болған жайым бар. Олар ертең қайтады деген күні кеште бір табақ кәделі жылқы етін пісіртіп алып, таңертеңгі ас мәзіретіне туралап, келіншегім (ол да «Шұғыланың» қызметкері) даярлап буып-түйіп берген дастарқанымды, бір термос шай мен шөп-шаламдарымды көтеріп жеттім ғой «Кунлунға». Мен барғанда есік алдында Рымғали Нұрғалиев пен ІІІҰАР қоғамдық ғылымдар академиясы бастығының орынбасары, жазушы әрі тарихшы Жақып Мырзаханұлы әңгімелесіп тұр екен. Қалғандары енді тұрып жуынып-шайынып жатыпты. Көтеріп барған дүниелерімді былайырақ қоя салып, Жақыптан бастығым Шәкен Оңалбаевтың келген-келмегенін сұраған едім. Ол кісінің де жаңа ғана келгенін, Мұхтар Мағауин мен Оралхан Бөкей жатқан жатақта отырғанын ұқтым.
- Ассалаумағалейкум! - деп кіріп бардым.
- Уағалейкемассалам! – деп үшеуі жарыса сәлем алды.|
Ендігі мән-жайымды Шәкен аға түсіндіре бастап еді, Оралхан марқұм мені қапсыра құшақтап алып:
- О, бәрекелді! Міне, көрдің бе, Мұха! Қан деген осындай болады. Қарашы, мына менің туысымды. Әй, аруағыңнан айналайын найман атам-ай, сол атамның аруағы ғой мына Сәкеңнің құлағына сыбырлап кеткен. Ал мынаны енді менің дастарқаным деп қабылдаңыз, Мұха! Қане, қане, келіңіз! – деп төре табақ етті үстел үстіне қойып, Мағауинді қолтығынан демеп тұрғызып, астына орындық қойып бәйек болды да қалды.
Мұхтар Мағауин:
- Әй, Шәке (Шәкен ағаны айтады), мына Бөкеевтің құдайы берді-ау, ә! Бұл енді бірталайға дейін тізгін ұстатар ма екен? – деп үстел шетіне жайғасты. Соның арасынша басқа қонақтар да жетіп келді. Оларға да Оралхан жаңағы сөздерін түрлендіре қайталап жатты. Таңертеңгі уақыт болғандықтан табақтағы еттің мұрты да сынған жоқ.
Менің сол жолғы кездесуім Оралханмен ең алғашқы әрі ең соңғы жолығуым боларын қайдан білейін? Менің татырған азғантай дәм-тұзымды ұлттық дәстүр, салт-санаға балап шалқып сөйлеген кездегі кербез кейпі әлі көз алдымда елестейді де тұрады.
О, опасыз, алдамшы дүние-ай десеңші, марқұмның жатқан жері жаннат, топырағы торқа болғай әумин!
Сәли Сәдуақасұлы.
Сәдуақасұлы, Сәли. Кербез кейпі әлі көз алдымнан кетпейді [Мәтін] : [Жазушы Оралхан Бөкейдің Қытай еліне барған сапары туралы естелік] / С. Сәдуақасұлы // Дидар. - 2013. - 28 маусым. - б. 15.