Найман
Дулат Бабатайұлы бір өлеңінде «Сөзімді мені сұрасаң – сары алтынның буынан, сойымды менің сұрасаң – қалың найман нуынан» - деп, өзінің шыққан ата тегін үлкен мақтангершілікпен жырлаған еді. Арқалы да азулы Дулат ақынның аспан аясында еркін самғаған қырандай өршіл де шыншыл жырлары КП мен Кеңес өкіметінің идеологиясына қайшы деген сылтаумен жылдар бойы қапаста ұсталғаны мәлім. Сол Дулат ақынның мақтан тұтқан сойы – найман елі туралы тарихи деректер тым арыдан, көне жазбалардан айдай әлемге мәшһүр болғаны тайға таңба басқандай анық екені және рас. Қандасымыз ноғай елінде «сөз анасы – қыпшақ, ел анасы - найман» деген сөз бар екен, бұл да көп нәрсені аңғартатын секілді. Қазақ хандығы құрылмай тұрып, тіпті қазақ сөзінің өзінен де бұрын шыққанына, Алтайдан Балқашқа дейінгі кең байтақ жерді мекендеген үлкен мемлекет болғанына да ешкімнің дауы жоқ. «Найман мемлекетінің мекендеген өлкесі Орхон өзенінің бойында. Кейін Монғол империясының астанасы болған Қарақорым – осы найман мемлекетінің ежелгі орталығы. Наймандар сол кездегі көршілес ру-тайпалардың ішіндегі ең мәдениеттісі еді» деген жазбаларды монғол тарихының өзінен оқимыз. Негізінен Орхон өзенінің бойын мекендеген найман жұртын сол маңнан табылған «Орхон» жазу ескерткішінің тікелей мұрагері деп толық айтуға құқымыз бар. Ал жапон ғалымы Мураяманың, тағы басқа тарихшылардың жорамалына қарағанда Найман – «Сехиз» деген өзеннің атымен аталған. Монғолияда "Секиз» деген өзен бар. Наймандар сол өзенді мекендеген. Қалай болғанда да, Алтай-Хангай аралығын, Долы, Ертіс, Қобда, Тамыр, Керөлең өзендері бойын ата-жұрты санайтын наймандар Шыңғысхан жорығына дейін жазу-сызуы өркендеген үлкен мемлекет болғанына күмән келтіре алмаймыз. Қарабалық немесе Қарақорым деп аталатын қаланың 1220 жылға дейін найман елінің астанасы болғаны да дәлелдеуді қажет етпейді. Наймандардың «Орхон» жазуында 1048-1098 жылдарда «бері найман» деген атпен белгілі болғаны анық. Сол секілді наймандарды қарасулық мәдениет – Бағазы – Дандыбай, Пазырық қорған мұрасына да иегер ретінде санайды. Міне, осындай асқар таулар мен кең жазира даланы қамти жайлаған ұлы мемлекетке тікелей шабуыл жасауға жас Шыңғысханның өзі жасқанып, ең әуелі өзіне одақтастар іздеді.
Белгудей Шыңғысханға:
«Артқы наймандар,
Асқар таудай елі бар,
Айтса сенгісіз жері бар,
Ат-көлігі сайма-сай,
Айқайлай берер жөні бар.
Бұларды құртпаса болмас», - деп ақыл бергені монғолдың «Құпия шежіресінде» жазылған.
Тарихи деректерге қарағанда, 1200 жылдың басында наймандар мен Шыңғысхан әскерінің арасында Арай асуында болған шайқаста Жамуханың екіжүзділігінен наймандар амалсыздан Алтайды тастап, батысқа шегінеді. Бұл жөнінде Л.Н.Гумилев: «...как и почему сложилась монгольская империя и отчего проиграли с ней войну ее кочевые соседи: найманы и кереиты, меркиты и татары. Как мы увидим ниже, роль Джамухи тут была не меньшей, чем роль Темуджина», - деп әділ бағасын береді. Иә, Шыңғысханның жарты әлемді жаулап алуына түркі тектес тайпалардың бір-біріне деген сатқындығы ғана емес, найман хандығындағы, яғни ағайын арасындағы алауыздық та себепкер болды. Бұқтырма өзенін құлдай шегінген наймандардың Ертістен кешіп өте алмай, бірсыпырасы суға кеткені де «Құпия шежіреде» жазылған. Міне, сол 1204 жылдан бастап ешкімге дес бермей дүркіреп тұрған найман мемлекеті ыдырап, ата мекендері Алтайды тастап, Жайық бойына дейін шашырап, қазақ даласының әр жеріне бытырай қоныс аударады. Наймандардың ата жұрттан аууына Жоңғар қалмақтарының, одан кейінгі тарихи кезеңдердің де әсері үлкен болды.
Олардың Сыр бойын мекендеп, Орталық Қазақстан, Жетісу өңірін жайлағаны белгілі. Бүгінде Бошай Кітапбаев шежіресін таратып отырған Қаратай руы, демек 1750 жылға дейін қазіргі Жезқазған облысына қарасты Ақадыр ауданының Тайатқан Шұнақ деген жерінде мекендеп (шұбыртпалылар келгенге дейін), белгілі ру басыларының бастауымен ежелгі ата мекендері өр Алтайға қайта өрлейді.
Оралхан Бөкей.
Кітапбаев, Б. Айта-айта Алтайды, Бошай ата қартайды [Мәтін]: /О.Бөкейдің пікірі (Алғысөз)/ - Өскемен: Рекламный Дайджест, 2012. – 500 б.